Over artistieke vrijheid

(Deze tekst werd in een licht aangepaste vorm voorgedragen op 'Speeches' in NWE Vorst Tilburg op 5 mei '17. Het thema van deze avond, georganiseerd door prod.nu, was 'Vrijheid')

In hoeverre moet je als artiest rekening houden met je publiek? In hoeverre bepaalt publiek je artistieke vrijheid. In hoeverre kan je commercieel interessant werk maken zonder je integriteit te verliezen. Deze vraag stel ik me de laatste tijd veel.

Ik sta als podiumdichter dit jaar tien jaar op de planken. Het landschap is in die tijd hard veranderd. Toen ik begon waren er maar drie vrije podia waar je als dichter kon gaan optreden. Door wat organisatoren aan te spreken belandde ik (vaak samen met Collectief Dichterbij) op muziekpodia in cafés. De enige manier om deze optreden te overleven was door een sterke, grappige en ritmische performance te geven. Bij mooie liefdesgedichten werd er gepraat.

We zijn nu 10 jaar en 250 optredens later. Onlangs besloot ik om volgend jaar niet meer met mijn poëzie op te treden. Om terug te kunnen schrijven zonder dat er in mijn hoofd steeds een publiek meeleest.

Er zijn podiumdichters die beweren geen rekening te houden met hun publiek, onzin natuurlijk, waarom ga je dan op een podium staan. Ik hield wellicht teveel rekening met mijn publiek. Ik had altijd enkele optredens op mijn agenda staan, wat ervoor zorgde dat tijdens het schrijven zelf ik teveel aan mijn publiek dacht. Alles moest leuk, herkenbaar en grappig zijn. Ik keek door de bril van het publiek naar mijn werk. Pas nu besef ik hoe dit mijn artistieke vrijheid en integriteit heeft bepaald.

Ik ben altijd een twijfelaar geweest. ‘Ik twijfel, dus ik leef’ was een zin die in mijn woonkamer hing. Twijfel is goed, maar wanneer je gaat twijfelen of je publiek of uitgever het wel goed genoeg gaat vinden dan wordt dit een probleem. Artistieke vrijheid gaat over het werk maken dat jij wil maken ongeacht verwachtingen van anderen. Raakt je werk jezelf? Vind je het zelf een goed werk. Die vraag is moeilijk om helder te houden. Ik heb, zoals ik reeds vertelde, me teveel laten leiden door het publiek, waardoor ik anderzijds wel productiever ben geweest.

Het is niet verwonderlijk dat veel artiesten een alter ego ontwikkelen waaronder ze nieuw werk zonder enige druk konden maken. Deze herwonnen artistieke vrijheid zorgt voor nieuwe inspiratie en ruimte voor experiment. Indien het een succes wordt, kun je nog altijd je ware identiteit onthullen.

(Henry Darger)

Onlangs las ik over de Amerikaanse kunstenaar Henry Darger. Hij groeide op in opvangtehuizen en gestichten en ging later als schoonmaker in een ziekenhuis werken. Thuis in zijn appartement begon hij te werken aan zijn boek ‘The Story of the Vivian Girls’, een verhaal van 15000 pagina’s waarbij hij ook nog eens 300 schilderijen maakte. Het vreemde aan zijn werk is dat het pas ontdekt werd toen hij in het ziekenhuis lag en nog maar enkele dagen te leven had.

Darger heeft nooit leren schilderen of tekenen. Hij was een autodidactkunstenaar en outsider. Een soort Mogwli in de kunst. Hij leerde tekenen en schilderen door prentjes uit kranten te overtekenen en overschilderen. Later kwam er langzaam meer perspectief in zijn werk en zag je evolutie in zijn werk naarmate hij ouder werd.

De vraag die me sindsdien bezighoudt is of Darger nu juist meer of minder artistieke vrijheid had dan kunstenaars die wel naar buiten treden en het publiek opzoeken Darger kon doen en maken wat hij zelf wilde. Natuurlijk had hij grote financiële en technische beperkingen. Maar daarnaast kon hij wel tekenen wat en hoe hij dat wou. Zo staan zijn werken vol met blote klein meisjes, iets wat later wel eens fout geïnterpreteerd is geweest.  Hedendaagse illustratoren zie ik dat nog niet zo snel doen. Een andere vraag die je kunt stellen is in hoeverre zijn werk dwangmatigs was. En of dwangmatigs werk nu wel of niet onder artistieke vrijheid valt.

(Vivian Maier - zelfportret)

Een ander voorbeeld is de Amerikaanse Vivian Maier, zij was heel haar leven een kinderoppas in verschillende gezinnen en maakte in die tijd duizenden foto’s, vele liet ze niet eens ontwikkelen. Toen vlak voor haar dood haar werk werd ontdekt op een garageverkoop, werd al snel duidelijk dat zij een van de belangrijkste straatfotografen ooit is.

J.D. Salinger, schrijver van de klassieker ‘Catcher in the Rye’, bleef heel zijn leven romans schrijven, ook al publiceerde hij er maar drie en één verhalenbundel. In een kluis zouden nog minstens vijf afgewerkte romans liggen die hij vanaf de jaren '60 maakte. Was dit Salinger zijn manier om zijn artistieke vrijheid te herwinnen of wou hij enkel weg uit de media-aandacht?

Zou ik, net als Salinger, mijn gedichten teksten voor mezelf willen houden in ruil voor meer artistieke vrijheid? Dat ga ik de volgende jaren door geen poëzieoptredens meer te doen, eens onderzoeken. Kan ik de klok terugdraaien en terug op een naïeve, oprechte manier schrijven?